نسل زد (متولدین اواسط دهه ۱۹۹۰ تا اوایل دهه ۲۰۱۰) در مقایسه با نسل‌های قبلی، ویژگی‌های منحصربه‌فردی در زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی، و تکنولوژیکی دارد که از تغییرات سریع جهانی و محلی در این دوره زمانی نشأت گرفته‌اند. نسل زد، که در زبان عامیانه به آنها «زومر» نیز گفته می‌شود، شامل متولدین اواسط دهه ۱۹۹۰ تا اوایل دهه ۲۰۱۰ است. نسل زد همگی کاملاً در دوران پسانوگرایی، چندگانگی فرهنگی، و جهانی‌سازی زاده شده‌اند. این نسل در مقایسه با نسل‌های پیشین، ویژگی‌های منحصربه‌فردی در زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و تکنولوژیکی دارد که تحت تأثیر تغییرات سریع جهانی و محلی در این دوره شکل گرفته‌اند.
«نسل بومی دیجیتال»[1] اصطلاح دیگری است که برای نسل زد به کار می‌رود. این نسل از کودکی با فناوری‌های دیجیتال رشد کرده و مهارت بالایی در استفاده از ابزارهای آنلاین، رسانه‌های اجتماعی و فناوری‌های نوین دارد. توانایی آنها در برقراری ارتباط، جستجو و پردازش اطلاعات، نقش مهمی در شکل‌دهی به شیوه تعاملشان با جهان ایفا می‌کند. نسل زد، با ویژگی‌هایی متفاوت از نسل‌های پیشین وارد عرصه‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی و سیاسی شده‌اند. این نسل که در عصری دیجیتال و جهانی‌شده رشد کرده است، نه تنها به فناوری‌های نوین آشناست، بلکه به دلیل دسترسی گسترده به اطلاعات و شبکه‌های ارتباطی، دیدگاهی متفاوت نسبت به هنجارهای سنتی و مسائل اجتماعی دارد. این مقاله با بررسی ویژگی‌های نسل زد و تحلیل جایگاه آنها در تحولات اجتماعی اخیر ایران، به دنبال درک بهتر ازکنشگری این نسل و تاثیرات آن بر جامعه ایرانی است.
ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی
گرایش به تنوع و شمول‌گرایی از ویژگی های نسل زد است این نسل تمایل بیشتری به پذیرش تفاوت‌ها، از جمله در حوزه‌های جنسیت، مذهب و قومیت دارد. در ایران، این ویژگی خود را به شکل افزایش مطالبه‌گری برای حقوق زنان، اقلیت‌های قومی و مذهبی، و به چالش کشیدن هنجارهای سنتی نشان میدهد. نسل زد در ایران با ترکیبی از ارزش‌های جهانی و سنت‌های محلی روبرو است که هویت آنها را پیچیده و چندلایه کرده است، برخلاف نسل‌های پیش که بیشتر به الگوهای گروهی و سنت‌های جمعی و ایدئولوژی‌های مشخص (چپ، ملی‌گرایی، اسلام‌گرایی، فمینیسم کلاسیک و غیره) پایبند بودند، نسل زد به جای تأکید بر ایدئولوژی‌های سنتی، بر مفاهیمی مانند آزادی شخصی، هویت فردی و بدن به عنوان ابزار اعتراض تمرکز دارد و به مسایل اجتماعی مانند حقوق بشر، تغییرات آب‌وهوایی، و برابری جنسیتی اهمیت میدهد. در ایران، این ویژگی منجر به چالش‌های اجتماعی برای نسل زد شده است، چرا که اغلب در تضاد با ارزش‌های محافظه‌کارانه حاکم بر جامعه قرار می‌گیرد. در ایران، مشارکت گسترده نسل زد در اعتراضات اخیر مانند جنبش «زن، زندگی، آزادی» گواهی بر این ویژگی است .
ویژگی‌های تکنولوژیکی
نسل زد نخستین نسلی است که از کودکی با اینترنت، تلفن‌های هوشمند، و رسانه‌های اجتماعی بزرگ شده است. این امر توانایی این نسل را در دسترسی به اطلاعات و سازماندهی فعالیت‌های اجتماعی افزایش داده است. در ایران، استفاده گسترده از رسانه‌های اجتماعی برای اطلاع‌رسانی، سازماندهی اعتراضات، و مقابله با سانسور از مصادیق این ویژگی است. این نسل از طریق فناوری به فرهنگ‌ها، سبک زندگی، و ارزش‌های جهانی دسترسی دارد. در ایران، با وجود محدودیت‌های حکومتی، نسل زد توانسته است از طریق ابزارهایی مانند «وی پی ان» به شبکه های اجتماعی جهانی دسترسی پیدا کند و در گفتمان های فرا ملی شرکت کند. نسل زد در ایران، به دلیل جسارت، خلاقیت، و مهارت‌های ارتباطی، به یکی از محرک‌های اصلی جنبش‌های اجتماعی و سیاسی تبدیل شده است. این نسل با استفاده از ابزارهای دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی جهانی، تأثیر گسترده‌ای بر اطلاع‌رسانی، بسیج عمومی و جلب حمایت بین‌المللی برای جنبش «زن، زندگی، آزادی» داشته است. در ادامه، چند نمونه عینی از این استفاده را بررسی می‌کنیم:
پس از کشته شدن مهسا (ژینا) امینی در بازداشت گشت ارشاد، ویدئوهای اعتراضات به‌سرعت در اینستاگرام و توییتر منتشر شد. کاربران نسل زد با هشتگ‌های #مهسا_امینی، #زن_زندگی_آزادی این مطالب را جهانی کردند. این هشتگ‌ها به چندین زبان ترند جهانی شدند و حمایت گسترده‌ای از سوی شخصیت‌های بین‌المللی، سازمان‌های حقوق بشری و رسانه‌های جهانی دریافت کردند. در همبستگی با زنان ایرانی، کاربران نسل زد در ایران و سراسر جهان ویدئوهایی از خود منتشر کردند که در آنها موهای خود را کوتاه می‌کردند. این اقدام که ابتدا در ایران آغاز شد، به‌سرعت در تیک‌تاک، اینستاگرام و توییتر گسترش یافت و حتی به صحنه‌های بین‌المللی، مانند مراسم پارلمان اروپا و جشنواره‌های سینمایی، راه یافت. گروه‌های هکری که بسیاری از آنها از نسل زد بودند، موفق شدند در جریان اعتراضات، تلویزیون رسمی ایران را هک کنند. در یکی از مهم‌ترین موارد، در مهر ۱۴۰۱ هنگام پخش خبر سراسری، تصویری از علی خامنه‌ای با هدفی روی پیشانی‌اش همراه با شعار «زن، زندگی، آزادی» نمایش داده شد. این اقدام که ویدئوی آن در توییتر و اینستاگرام دست‌به‌دست شد، نشان‌دهنده توانایی این نسل در استفاده از فناوری برای مبارزه بود. دراینستاگرام و توییتر با استفاده از هشتگ #نامشان_را_بگویید، تصاویر و داستان‌های قربانیان سرکوب را منتشر کردند. این کمپین باعث شد نام‌هایی مانند نیکا شاکرمی، حدیث نجفی، کیان پیرفلک و محسن شکاری به نمادهای مقاومت تبدیل شوند.
نسل زد و تاثیر گذاری بر جامعه
در ایران، نسل زد به عنوان بخشی از یک جامعه پویای در حال گذار، نقشی کلیدی در شکل‌دهی به تحولات اخیر ایفا کرده است. از اعتراضات اجتماعی گرفته تا بازتعریف نقش‌های جنسیتی و تغییرات فرهنگی، این نسل با شور و آگاهی قابل توجهی در مسیر تغییر گام برداشته است. این نسل توانسته است با بهره‌گیری از ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود تأثیری عمیق در جامعه ایران بگذارد، به‌ویژه در زمینه‌هایی مانند فعالیت‌های مدنی، بازتعریف ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی، و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین برای انتقال پیام‌ها و سازماندهی اعتراضات.
علاوه بر این، نسل زد با نگاه بازتر به موضوعاتی چون برابری جنسیتی، حقوق اقلیت‌ها و آزادی‌های فردی، در حال بازتعریف نقش‌های سنتی و ارائه الگوهای جدیدی برای زندگی اجتماعی در ایران است. آنها با شجاعت و اصرار بر بیان هویت‌های فردی و گروهی خود، تابوهای اجتماعی را به چالش کشیده و بستری برای گفت‌وگو درباره مسائل حساس ایجاد کرده‌اند.
از منظر جامعه‌شناختی، نسل زد در حال بازسازی نقش‌ها و هویت‌های اجتماعی است. این نسل، با تأکید بر ارزش‌هایی نظیر استقلال فردی، تنوع فرهنگی و پذیرش تفاوت‌ها، نقش مهمی در تضعیف کلیشه‌ها و تابوهای اجتماعی ایفا کرده است. همچنین، نسل زد توانسته است از خلال ارتباطات فراملی، الهام‌بخشی و حمایت‌های خارجی را به بخشی از حرکت‌های اجتماعی داخلی تبدیل کند، که این خود به تقویت جنبش‌های مدنی و اجتماعی منجر شده است. برخلاف نسل‌های قبلی که عموماً ارتباط نزدیک‌تری با آموزه‌های مذهبی داشتند، نسل زد در ایران تمایل بیشتری به نقد ساختارهای مذهبی و سیاسی نشان داده است. این امر بخشی از شکاف نسلی گسترده‌تری است که در جامعه ایران به چشم می‌خورد.
پتانسیل این نسل برای تأثیرگذاری بیشتر در آینده، بر تحولات اجتماعی، از جمله در زمینه‌های توسعه سیاسی، اصلاحات نهادی و تغییرات فرهنگی، قابل توجه است. از آنجا که نسل زد به دنبال بازتعریف روابط قدرت و ارائه الگوهای نوین مشارکت اجتماعی است، می‌توان انتظار داشت که در مسیر گذار به سوی جامعه‌ای دموکراتیک‌تر و عادلانه‌تر، نقشی محوری ایفا کند. بررسی دقیق‌تر این تحولات، به ویژه از دیدگاه نظریه‌های جامعه‌شناسی تغییرات نسلی و فناوری‌های ارتباطی، می‌تواند افق‌های جدیدی برای تحلیل تأثیرات این نسل بر آینده ایران ارائه دهد. با توجه به انرژی، خلاقیت و توانایی آنها در مواجهه با تغییرات، انتظار می‌رود که نسل زد به محرکی برای اصلاحات بنیادین و پیشرفت در مسیر دموکراسی، عدالت اجتماعی و توسعه فرهنگی تبدیل شود. تأثیر این نسل نه تنها در ایران، بلکه در تغییر دیدگاه‌های جهانی نسبت به جامعه ایرانی نیز قابل مشاهده خواهد بود.
اهمیت دختران نسل زد در شکل‌گیری و پیشبرد جنبش‌های اجتماعی و سیاسی در ایران
در ایران این نسل به ویژه دختران با توجه به شرایط خاص سیاسی و اجتماعی، به یکی از نیروهای اصلی تغییر و تحول در جامعه تبدیل شده است. آنها نه‌تنها در خط مقدم جنبش‌های اجتماعی قرار دارند، بلکه با تفکر خلاقانه و مهارت‌های تکنولوژیکی خود، مسیر آینده کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهند. دختران این نسل با به چالش کشیدن هنجارهای سنتی و نقش‌های جنسیتی محدودکننده، گفتمان‌های جدیدی درباره حقوق زنان و برابری جنسیتی ایجاد کرده‌اند. برخلاف نسل‌های پیشین، آنها نه تنها از فناوری‌های مدرن برای آگاهی‌بخشی استفاده می‌کنند، بلکه به واسطه حضور فعال در فضاهای عمومی، تابوهای اجتماعی را نیز زیر سؤال برده‌اند.
در جریان جنبش "زن، زندگی، آزادی" در ایران، دختران نسل زد (متولدین حدود سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۰) به عنوان بخشی از نیروهای اصلی این جنبش شناخته شدند. شجاعت و حضور پررنگ آنان دراعتراضات، نماد مقاومت نسل جوان علیه نابرابری‌ها، سرکوب و بی‌عدالتی بود. متأسفانه، بسیاری از این دختران جوان جان خود را در این مسیر از دست دادند و نامشان به عنوان نمادهای مقاومت و آزادی‌خواهی در تاریخ ثبت شد.
نیکا شاکرمی درشهریور ۱۴۰۱، در جریان اعتراضات مردمی در تهران ناپدید شد. پس از ده روز، خانواده او از پیدا شدن جسدش در پزشکی قانونی باخبر شدند. نیکا به یکی از نمادهای شجاعت نسل زد تبدیل شد و یاد او الهام‌بخش بسیاری از معترضان شد .ویدیو هایی که پس از کشته شدن نیکا در شبکه های اجتماعی منتشر شد فاصله عمیق بین آموزه های دینی رژیم اسلامی و زندگی این نسل را نشان میدهد. سارینا اسماعیل‌زاده دختری باهوش و علاقه‌مند به هنر و موسیقی، در جریان اعتراضات توسط نیروهای امنیتی مورد ضرب و شتم قرار گرفت و جان خود را از دست داد. حدیث نجفی به دلیل ویدئویی که از آماده شدن او برای شرکت در اعتراضات منتشر شد، به یکی از نمادهای اولیه جنبش تبدیل شد. او با شجاعت در خیابان‌ها حضور یافت و متأسفانه در همان شب بر اثر تیراندازی نیروهای امنیتی کشته شد. اسرا پناهی پس از شرکت در اعتراضاتی در یکی از مدارس اردبیل، به شدت مورد ضرب و شتم نیروهای امنیتی قرار گرفت. وی پس از انتقال به بیمارستان، بر اثر جراحات وارده جان باخت. اسرا نمادی از مقاومت دختران دانش‌آموز شد. این دختران و بسیاری دیگر از قربانیان نسل زد، چهره واقعی مقاومت در برابر سرکوب و تلاش برای آزادی را نمایندگی می‌کنند.
در جریان جنبش انقلابی «زن، زندگی، آزادی» یکی از وحشیانه ترین روش های سرکوب شلیک مستقیم به چشم معترضان بود که منجر به نا بینایی بسیاری از آنها شد. برخی از دخترانی که در صف اول اعتراضات بودند با وجود از دست دادن بینایی در نقش قربانی ظاهر نشدند بلکه صدایشان را بلند تر کردند و همچنان به مبارزه خود برای عدالت و آزادی ادامه می دهند. آنها با حضور پر رنگ خود در رسانه ها، فعالیت در شبکه های اجتماعی و پیگیری های حقوقی پرچم دادخواهی را بر افراشته نگه داشته اند. ایستادگی و مقاومت آنها در برابر ظلم و داستان آنها به الهام بخشی برای دیگر مبارزان آزادیخواه تبدیل شده است.
دختران نسل زد جشم اسفندیار رژیم اسلامی و بنیادگرایی
دختران نسل زد به پاشنه آشیل و چشم اسفندیار رژیم بنیادگرای اسلامی تبدیل شده‌اند. آنان نه‌تنها محصول عصر دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی‌اند، بلکه با آگاهی، شجاعت و بی‌باکی، ساختارهای سرکوبگر را به چالش می‌کشند. برخلاف نسل‌های پیشین که شاید با امید به اصلاحات تدریجی دلخوش بودند، این نسل تحول خواه و به‌دنبال تغییرات بنیادی است. آنان در خیابان، دانشگاه، و فضای مجازی، علیه سرکوب، حجاب اجباری، و تبعیض‌های سیستماتیک ایستاده‌اند و از هیچ سرکوب و تهدیدی هراس ندارند. برخلاف ادعای رژیم اسلامی مبارزات آنان نه از سر احساسات زودگذر و "به تحریک عوامل خارجی"، بلکه حاصل درکی عمیق از ستمی است که بر آنان روا داشته شده است.
رژیم اسلامی، که بقای خود را در کنترل بدن و زندگی زنان می‌بیند، در برابر این موج جدید مقاومت ناتوان مانده است. سرکوب‌های وحشیانه، دستگیری، قتل، و شکنجه، نه‌تنها این نسل را مرعوب نکرده، بلکه خشم و اراده آنان را برای ایستادگی بیشتر کرده است. دختران نسل زد با جسارت، تابوهای ایدئولوژیک رژیم را می‌شکنند و سیاست‌های سرکوبگرانه را به سخره می‌گیرند. آنان نشان داده‌اند که دیگر نمی‌توان زنان را به سکوت و انفعال کشاند. این نسل نه تنها در حال فروپاشاندن اسطوره‌های حکومتی است، بلکه آینده‌ای را رقم می‌زند که در آن زن دیگر برده ایدئولوژی مردسالارانه نخواهد بود.
دختران نسل زد نه تنها با تولید محتوای آگاهی‌بخش، مستندسازی اعتراضات و استفاده از شبکه‌های ارتباطی جهانی، توانسته‌اند فضای سرکوبگرانه داخلی را تا حدی دور بزنند و صدای خود را به مخاطبان گسترده‌تری برسانند بلکه برای باز پس گیری فضای ها عمومی ابتکار و خلاقیت خاص خود را بکار می برند.
در جوامعی که بدن، به‌ویژه بدن زنان، به‌عنوان یک ابزار کنترل مورد استفاده قرار می‌گیرد، رقصیدن به نوعی بازپس‌گیری حق بر بدن تبدیل می‌شود. این کار به تخریب کلیشه‌های جنسیتی، فرهنگی و ایدئولوژیک کمک می‌کند. رقصیدن زنان در ایران نه‌تنها اعتراض به ممنوعیت‌های اجتماعی است، بلکه پاسخی به تاریخ طولانی نادیده گرفتن حق زنان بر بدن خود نیز محسوب می‌شود.
نسل زد که در فضای دیجیتال و با دسترسی به فرهنگ‌های متنوع جهانی رشد کرده، مفاهیمی چون فردیت، آزادی بیان و اعتراض غیرمستقیم را در مبارزاتش پررنگ‌تر از نسل‌های قبل نشان میدهد. در این میان، رقص نه‌تنها یک عمل هنری بلکه نوعی مقاومت در برابر ساختارهای سرکوبگر اجتماعی و سیاسی نیز محسوب می‌شود. موسیقی و رقص، که در جامعه ایران توسط رژیم اسلامی به ویژه برای زنان به شدت کنترل و محدود شده، در دست نسل زد به نمادی از شورش علیه قوانین سخت‌گیرانه تبدیل شده است. ویدئوهای رقص زنان و مردان جوان در خیابان‌ها، مترو، پشت‌بام‌ها و حتی فضاهای عمومی بیانگر چالشی جدی علیه هنجارهای تحمیلی است. این عمل، نوعی بازپس‌گیری فضای عمومی و تأکید بر حق کنترل بر بدن و حرکت فردی است.
دختران نسل زد در ایران با تلفیق شجاعت، آگاهی و خلاقیت، به عاملان تحول اجتماعی و سیاسی تبدیل شده‌اند. اهمیت آنها نه تنها در رهبری و مشارکت در جنبش‌های موجود، بلکه در بازتعریف هنجارهای اجتماعی و ایجاد گفتمان‌های جدیدی است که آینده جامعه ایران را تحت تأثیر قرار خواهد داد. این نسل بدرستی دریافته است که دستیابی به آزادی های فردی بدون تغییرات ساختاری ممکن نیست، بنابراین مبارزه آنها به مطالبه عدالت اجتماعی و دموکراسی گسترش یافته است. آنها نه تنها قواعد بازی را تغییر داده اند بلکه با کنشگری خود مسیر جدیدی برای آینده ایران ترسیم می کنند.
فوریه ۲۰۲۵
[1] [1] Turner, Anthony. (2015). Generation Z: Technology and Social Interest. Journal of Individual Psychology, 71(2), 103–113. https://doi.org/10.1353/jip.2015.0021
