جنگ‌ها و درگیری‌ها موجب مرگ و میر، معلولیت‌ها، سوءتغذیه و اختلالات روانی بر زندگی کودکان می شوند. کودکان در مناطق جنگی با خطرات جدی مانند از دست دادن خانواده، بی‌خانمانی و عدم دسترسی به آموزش و خدمات بهداشتی مواجه‌اند. این شرایط موجب می‌شود که کودکان نتوانند رشد سالمی داشته باشند و در بسیاری از موارد به عنوان سرباز کودک، قربانی سوءاستفاده جنسی و کار اجباری می گردند. سازمان‌های بین‌المللی تلاش می‌کنند تا از طریق برنامه‌های حمایتی و امدادی، به کودکان در مناطق جنگی کمک کنند و آنها را از این وضعیت دشوار نجات دهند.
تلاش‌های بین‌المللی برای حفاظت از کودکان
سازمان‌های بین‌المللی حقوق بشر و قوانین جنگ بیش از ۱۵۰ سال است که بین غیرنظامیان و نظامیان تمایز قائل می شوند. یک قرن پیش، در قوانین عادی چنین فرض می‌کردند که کودکان، به عنوان افراد زیر ۱۸ سال، غیرنظامی هستند؛ اما از اواخر دهه ۱۹۸۰، حقوق بین‌الملل به‌طور خاص آسیب‌پذیری کودکان را در جنگ و صلح به رسمیت شناخته و از آنها حفاظت کرده است. نمونه‌هایی از این مصوبات حقوق بین‌المللی کلیدی شامل کنوانسیون حقوق کودک (۱۹۸۹)، منشور آفریقایی حقوق و رفاه کودک (۱۹۹۰)، کنوانسیون بدترین اشکال کار کودک (۲۰۰۰)، و پروتکل اختیاری کنوانسیون حقوق کودک در خصوص مشارکت کودکان در جنگ یا درگیری های مسلحانه (۲۰۰۲) است. همچنین باید توجه داشت که دیوان کیفری بین‌المللی بر مبنای اساسنامه رم به ممنوعیت استخدام و به خدمت گرفتن کودکان در تعریف جنایات جنگی توجه دارد.
در سال ۱۹۹۶، سازمان ملل متحد (UN) گروه مأموریت کودکان و درگیری‌های مسلحانه را به منظور تقویت حفاظت از کودکان در شرایط جنگی ایجاد کرد و توصیه کرد که یک نماینده ویژه برای دبیرکل (SRSG) منصوب شود تا رهبری تلاش‌های سازمان ملل در زمینه جلوگیری از نقض‌های جدی حقوق کودکان در درگیری‌های مسلحانه را بر عهده بگیرد (A/RES/51/77).
اولین قطعنامه درباره کودکان و درگیری‌های مسلحانه در سال ۱۹۹۹ شش مورد نقض شدید را که بیشترین تاثیر را بر کودکان در زمان جنگ دارند شناسایی کرد. این موارد عبارتند از:
یک- کشتن و مجروح کردن کودکان؛
دو- جذب یا استفاده از کودکان در نیروهای مسلح یا گروه‌های مسلح؛
سه- حمله به مدارس یا بیمارستان‌ها؛
چهار- تجاوز یا دیگر خشونت‌های شدید جنسی علیه کودکان؛
پنج- ربودن کودکان؛ و
محرومیت از کمک‌های بشردوستانه برای کودکان. (یونیسف ۲۰۲۲)
هر سال، دبیرکل سازمان ملل متحد گزارش سالانه‌ای درباره کودکان و درگیری‌های مسلحانه منتشر می‌کند که داده‌های جمع‌آوری‌شده توسط سازوکار نظارت و گزارش‌دهی سازمان ملل (UN Monitoring and Reporting Mechanism) را در مورد این نقض‌های شدید گردآوری می‌کند. در این گزارش، دولت‌ها و بازیگران غیردولتی که یکی از شش مورد نقض شدید علیه کودکان را مرتکب شده‌اند، فهرست می‌شوند و ممکن است توسط شورای امنیت سازمان ملل تحت تحریم نیز قرار گیرند.
در نتیجه تلاش‌های دفتر نماینده ویژه دبیرکل سازمان ملل برای کودکان و درگیری‌های مسلحانه، کشورهای عضو سازمان ملل و نهادهای غیردولتی برای تکمیل قطعنامه ۱۶۱۲ شورای امنیت سازمان ملل متحد با تقویت تلاش‌ها برای مقابله با شش مورد نقض شدید، گفتگو و رایزنی کرده‌اند. دو نمونه از این تلاش‌ها، اعلامیه مدارس امن (۲۰۱۵) و اصول ونکوور در زمینه حفظ صلح و جلوگیری از جذب و استفاده از کودکان سرباز (۲۰۱۷) هستند.
تاثیرات درگیری های مسلحانه بر کودکان
تاثیرات درگیری‌های مسلحانه بر کودکان چندجانبه است و عواقب طولانی‌مدتی فراتر از مدت زمان درگیری دارند. هنگامی که کودکان در معرض درگیری‌های مسلحانه قرار می‌گیرند، دسترسی به کمک‌های بشردوستانه از آنها سلب می‌شود، از خانه‌ها و خانواده‌هایشان آواره می‌شوند و امکان تحصیل ندارند، این پیامدها نه تنها بر کودک فردی تاثیر می‌گذارد بلکه توسعه جوامع و رشد اقتصادی را نیز تحت تاثیر قرار داده و چرخه‌های ناامنی و خشونت را تداوم می‌بخشد.
آسیب‌پذیری منحصر به فرد کودکان در درگیری های مسلحانه
برای درک بهتر شرایط شکننده‌ای که کودکان را تهدید می‌کند، ضروری است که تلاش‌های بیشتری انجام دهیم. این شرایط، آسیب‌پذیری آنها را در برابر خشونت شدید و ناامنی افزایش می‌دهد و توانایی آنها را برای تأثیر مثبت بر صلح و امنیت جهانی کاهش می‌دهد. به‌عنوان نتیجه مستقیم درگیری‌های مسلحانه، کودکان با مشکلاتی نظیر جابجایی اجباری، ناامنی غذایی، کمبود دسترسی به آموزش و مراقبت‌های بهداشتی با کیفیت، نرخ بالای بیکاری و خشونت مستقیم مواجه می‌شوند که همه این‌ها باعث آسیب‌های جسمی و روانی طولانی‌مدت شده و عملا دوران کودکی را از آنها می‌گیرد. مطالعات موردی زیر، نمونه‌های فعلی از این تاثیرات منحصربه‌فرد بر کودکان در درگیری‌های مسلحانه را به تصویر می‌کشد.
مثال‌های موردی از تاثیرات منحصر به فرد درگیری های مسلحانه بر کودکان
غزه – کودکان در تیررس، کمبود دسترسی به آموزش و بهداشت
در ژوئن ۲۰۲۳، دبیرکل سازمان ملل متحد نگرانی عمیق خود را از تعداد کودکانی که در جریان درگیری‌ها توسط نیروهای اسرائیلی کشته و مجروح شده‌اند، ابراز کرد. استفاده از مهمات واقعی در عملیات‌های انتظامی که کودکان اغلب در آنها حضور دارند، همواره نگران‌کننده بوده است. این مسئله به نگرانی‌های دیرینه در مورد نقض حقوق کودکان در غزه اشاره دارد. واکنش نظامی اسرائیل به حملات حماس در ۷ اکتبر – که منجر به کشته شدن ۱۲۰۰ اسرائیلی، از جمله ۳۸ کودک، و ربوده شدن ۴۲ کودک دیگر از اسرائیل به نوار غزه شد – تنها وضعیت بحرانی را که از قبل وجود داشت، تشدید کرده است. جیمز التری از یونیسف، دو ماه پس از آغاز جنگ جاری، اظهار داشت: «در بیست سالی که با یونیسف فعالیت کرده‌ام و از یک بحران انسانی به بحران دیگر سفر کرده‌ام – از قحطی‌ها تا سیل‌ها و مناطق جنگی تا کمپ‌های پناهندگان – هرگز چنین ویرانی و ناامیدی را که در حال حاضر در غزه در حال وقوع است، ندیده‌ام.»
تمام طرف‌های درگیر در این جنگ باید به تعهدات خود طبق قوانین بین‌المللی بشردوستانه پایبند باشند تا اطمینان حاصل شود که غیرنظامیان، از جمله کودکان، در جریان درگیری‌ها مورد هدف قرار نمی‌گیرند و تمامی تدابیر لازم برای محافظت از آنها اتخاذ می‌شود. در اوایل آوریل ۲۰۲۴، سازمان «نجات کودکان» گزارش داد که حدود ۲۶ هزار کودک، معادل بیش از ۲ درصد از کل جمعیت کودکان غزه، از زمان حمله به اسرائیل در ۷ اکتبر و تهاجم به غزه که پس از آن صورت گرفت، کشته یا مجروح شده‌اند. به‌عنوان نتیجه مستقیم این جنگ، بسیاری از کودکان غزه یتیم شده و اکنون به تنهایی زندگی می‌کنند و به‌طور مستقل به خود و دیگران رسیدگی می‌کنند. همچنین، یونیسف گزارش می‌دهد که حداقل ۵۳ مورد از ۵۶۳ ساختمان مدرسه در غزه تخریب شده و نزدیک به ۹۰ درصد از مدارس دچار آسیب شده‌اند.
سودان – جابجایی اجباری، کمبود آموزش و ناامنی غذایی
جنگ جاری در سودان از تاریخ ۱۵ آوریل ۲۰۲۳ آغاز شد. سوءتغذیه گسترده، بزرگ‌ترین بحران آوارگی کودکان در جهان را در یک سیستم بهداشتی ویران‌شده تهدید می‌کند و جان تعداد بیشتری از کودکان را نسبت به خود درگیری مسلحانه به خطر می اندازد. ارقام به خوبی این وضعیت را نشان می‌دهند. طبق بیانیه‌ای که یونیسف در آوریل ۲۰۲۴ منتشر کرد، نیمی از جمعیت سودان، یعنی حدود ۲۵ میلیون نفر، اکنون به کمک‌های بشردوستانه حیاتی نیاز دارند. از این تعداد، ۸.۶ میلیون نفر چه در داخل کشور و چه در خارج از مرزها آواره شده‌اند، که از این تعداد ۴ میلیون نفر کودک هستند. خشونت‌های جاری همچنین هزینه انسانی ویرانگری به همراه داشته و بیش از ۱۴هزار جان بی‌گناه را گرفته است. هزاران نفر کشته و مجروح شده‌اند و شمار زیادی دیگر در معرض نقض‌های شدید حقوق بشری، از جمله خشونت‌های جنسی و جذب به درگیری‌های مسلحانه، قرار دارند.
با بسته شدن یا تلاش برای بازگشایی بیشتر مدارس در سراسر کشور، حدود ۱۹ میلیون کودک در سن مدرسه در معرض از دست دادن آموزش خود قرار دارند که نقض کنوانسیون حقوق کودک و میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، و همچنین قوانین اساسی بسیاری از کشورها است. جیمز التری، سخنگوی یونیسف، گزارش داد: «بزرگ‌ترین بحران جابجایی کودکان در جهان در سودان اتفاق افتاده است. ۴ میلیون کودک اواره شده‌اند، که به معنای جابجایی روزانه ۱۳ هزار کودک به مدت ۳۰۰ روز است.» این وضعیت بی‌سابقه است و متاسفانه در دستور کار بین‌المللی در میان دیگر فجایع، اغلب این موارد نادیده گرفته می‌شوند.
کلمبیا – خشونت مسلحانه، جذب کودکان و قاچاق
با گذشت بیش از نیم قرن جنگ، ابتکار صلح کامل که از سوی دولت کلمبیا مطرح شده، گامی مثبت به شمار می‌رود. با این حال، درگیری‌ها و جابجایی‌ها همچنان ادامه دارد و ۷.۷ میلیون کودک به کمک‌های بشردوستانه نیاز دارند که از این تعداد ۳.۱ میلیون نفر در وضعیت بحرانی هستند. میزان جابجایی افراد از سال ۲۰۲۱ به میزان ۵۰ درصد افزایش یافته و ۷.۲ میلیون نفر از مناطق روستایی تحت تاثیر این موج قرار گرفته‌اند، که تاثیر خاصی بر کودکان داشته است.
در سال ۲۰۲۳، کلمبیا با چالش‌های جدی در حفاظت از کودکان و نوجوانان در برابر خشونت و بهره‌کشی روبه‌رو بود. جذب کودکان به گروه‌های مسلح، به ویژه از مناطق با جمعیت بومی زیاد، همچنان بالا است. سازمان ملل ۲۰۸ مورد جذب کودکان (۳۵درصد دختر و ۶۵ درصد پسر) را از ژانویه تا سپتامبر ۲۰۲۳ تایید کرده است، که نسبت به ۱۳۰ مورد در سال ۲۰۲۲ افزایش داشته است. تقریبا نیمی از این موارد (۴۸ درصد) شامل کودکان بومی بودند و دپارتمان کائوکا بالاترین نرخ جذب را با ۳۸ درصد ثبت کرده است. کلمبیا در موقعیت جغرافیایی خاصی قرار دارد و با تاریخچه طولانی درگیری‌های مسلحانه، جریان‌های مهاجرت ناشی از خشونت در کشورهای همسایه مانند ونزوئلا و تاثیر تجارت جهانی مواد مخدر و قاچاق انسان مواجه است. به همین دلیل، کودکان نه تنها تحت تاثیر درگیری‌های مسلحانه بلکه با خشونت‌های مسلحانه غیرقانونی نیز روبه‌رو هستند.
* منبع اصلی:
https://humanrights.ca/story/impact-war-children-worldwide#:~:text=As%20a%20direct%20consequence%20of,harm%20and%20effectively%20deny%20childhood.
منبع: به نقل از گاهنامه «برابری» شماره دو، تابستان ۱۴۰۳
