مقدمه
جنگ یکی از پدیده‌های پیچیده و مخرب تاریخ بشری است که همواره تأثیرات گسترده‌ای بر جوامع انسانی داشته است. در این میان، نقش زنان در جنگ‌ها و تأثیرات جنگ بر زندگی آنان، موضوعی است که به دلیل نگاه جنسیتی غالب، اغلب نادیده گرفته شده است. زنان در طول تاریخ و در جنگ ها نقش‌ها و تجربیات متنوع، دردناک و پیچیده‌ای را تجربه کرده‌اند، از سربازی، جاسوسی و پرستاری گرفته تا تحمل خشونت‌های جنسی، تجاوز، بردگی و تلاش برای بقا. زنان از یک طرف در طی جنگ ها برای مقابله با متجاوزان عاملیت داشته و از طرف دیگر قربانی جنگ هایی بوده و هستند که خود نقشی در بروز آن ندارند. تأثیرات جنگ بر زنان نه تنها شامل تأثیرات جسمی و روانی است، بلکه ابعاد اجتماعی و اقتصادی نیز دارد. این مقاله به بررسی نقش‌ها، تجربیات و تأثیرات جنگ بر زنان می‌پردازد و سعی دارد تا با استفاده از منابع معتبر، دیدی عمیق‌تر و دقیق‌تر از این موضوع ارائه دهد.

نقش زنان در جنگ
زنان معمولاً در ایجاد جنگ‌ها نقش مستقیم و عمده‌ای ندارند، زیرا تصمیم‌گیری‌های مربوط به جنگ اغلب توسط رهبران سیاسی و نظامی که عمدتاً مردان هستند، گرفته می‌شود. زنان می‌توانند از طریق نقش‌های اجتماعی و فرهنگی خود، به تقویت یا کاهش تنش‌های اجتماعی کمک کنند. به عنوان مثال، زنان ممکن است از طریق آموزش و ترویج صلح و همزیستی مسالمت‌آمیز، به کاهش تنش‌ها کمک کنند. از دوران باستان تا کنون، زنان در جبهه‌های مختلف جنگی حضور داشته‌اند و نقش‌های مختلفی ایفا کرده‌اند. این نقش‌ها شامل سربازان، پرستاران، جاسوسان، تولیدکنندگان مهمات و حتی رهبران نظامی بوده است.

در طول تاریخ، زنان در برخی از جنگ‌ها به عنوان سربازان حضور داشته‌اند. به عنوان مثال، در دوران جنگ جهانی دوم، تعداد زیادی از زنان شوروی در ارتش سرخ به عنوان تک‌تیراندازان و خلبانان جنگی خدمت کردند. کتاب "زنانی که جنگیدند" نوشته لین اولسون و استنلی کلود به بررسی نقش زنان در جنگ جهانی دوم می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه زنان شوروی به عنوان یکی از موثرترین نیروهای جنگی در جبهه‌های مختلف حضور داشتند.

یکی دیگر از برجسته‌ترین نقش‌های زنان در جنگ‌ها، نقش پرستاران بوده است. در طول جنگ‌های مختلف، زنان به عنوان پرستاران و مراقبان مجروحان جنگی خدمت کرده‌اند. فلورانس نایتینگل به عنوان یکی از معروف‌ترین پرستاران جنگ کریمه شناخته می‌شود که با نوآوری‌های خود در مراقبت از مجروحان، تحولی در نظام پزشکی جنگ ایجاد کرد. (وودهام اسمیت،۱۹۵۱ )  

جنگ ایران و عراق که از سال ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸ به طول انجامید، یکی از خونبارترین و طولانی‌ترین جنگ‌های قرن بیستم بود. در این جنگ، زنان نیز نقش‌های مختلفی ایفا کردند، از جمله به عنوان پرستار، که به مراقبت و درمان مجروحان جنگی می‌پرداختند. برخی از این زنان در طول خدمت خود در جنگ کشته شدند.

استفاده از زنان به عنوان جاسوس
زنان نیز در نقش جاسوسان جنگی فعالیت‌های قابل توجهی داشته‌اند. به عنوان مثال، ماتا هاری، رقاص و جاسوس مشهور هلندی در جنگ جهانی اول به عنوان یکی از معروف‌ترین جاسوسان زن شناخته می‌شود. نقش او در جاسوسی و تأثیرات فعالیت‌هایش بر روند جنگ، موضوع بسیاری از پژوهش‌ها و کتاب‌ها بوده است(۱۹۸۶هاوه)

در طول جنگ جهانی دوم، زنان نقش‌های مختلفی ایفا کردند، از جمله فعالیت به عنوان جاسوسان که نقشی حیاتی و تاثیرگذار در تلاش‌های جنگی ایفا نمودند. بسیاری از زنان با شجاعت و مهارت‌های جاسوسی خود به جمع‌آوری اطلاعات و انتقال آن‌ها به نیروهای متفقین کمک کردند. برخی از این زنان به دلیل شجاعت خود شهرت جهانی یافتند. نانسی ویک، معروف به "موش سفید"، یکی از برجسته‌ترین جاسوسان زن جنگ جهانی دوم بود. او به عنوان عضو مقاومت فرانسه فعالیت می‌کرد و با شجاعت و مهارت‌هایش نقش مهمی در جمع‌آوری اطلاعات و سازماندهی عملیات‌های مقاومتی داشت. نانسی ویک در عملیات‌های متعدد جاسوسی و تخریبی علیه نیروهای نازی شرکت داشت و به دلیل شجاعتش چندین بار مورد تعقیب نازی‌ها قرار گرفت.( فیتز سیمونز، پی ۲۰۰۲)

ورا اتکینز یکی از مهم‌ترین عوامل سازمان اس او ای بود که در هماهنگی و اعزام جاسوسان به فرانسه نقش حیاتی داشت. او پس از جنگ به بررسی سرنوشت جاسوسان مفقود شده پرداخت و تلاش کرد تا حقیقت درباره‌ی کسانی که در خدمت مقاومت فرانسه به اسارت درآمده بودند را کشف کند.( هلم، اس. ۲۰۰۵)

نقش اقتصادی زنان در جنگ ها
نقش اقتصادی زنان در جنگ‌ها بسیار گسترده و متنوع بوده است. در طول جنگ‌های مختلف، زنان در حوزه‌های مختلف اقتصادی نقش‌های حیاتی ایفا کرده‌اند که به پشتیبانی از تلاش‌های جنگی و همچنین حفظ اقتصاد ملی کمک کرده است. در طول جنگ‌های جهانی اول و دوم، زنان نقش حیاتی در حفظ اقتصاد ملی و پشتیبانی از تلاش‌های جنگی ایفا کردند. با اعزام مردان به جبهه‌های جنگ، زنان وارد بازار کار شدند و در صنایع مختلف از جمله تولید مهمات، کشاورزی و خدمات حمل و نقل مشغول به کار شدند.(گلدشتاین، ۲۰۰۱)

زنان در حوزه کشاورزی و تولید مواد غذایی نیز نقش مهمی ایفا کردند. در بریتانیا و در جنگ های جهانی اول و دوم زنان در مزارع کار می‌کردند تا تولید مواد غذایی را حفظ کنند. در جنگ ویتنام، زنان ویتنامی در حمایت از تلاش‌های جنگی و حفظ اقتصاد ملی نقش‌های مختلفی ایفا کردند. آن‌ها در مزارع کار می‌کردند، به تولید مواد غذایی و تجهیزات نظامی مشغول بودند و حتی در جبهه‌های جنگ به عنوان پرستار و پشتیبان عمل می‌کردند. زنان ویتنامی در تولید مواد غذایی نقش اساسی داشتند و با کار در مزارع، تأمین مواد غذایی برای سربازان و مردم غیرنظامی را تضمین می‌کردند.(ترنر، کی سی ۱۹۹۸)

در جنگ ایران و عراق، زنان ایرانی نقش‌های اقتصادی مهمی ایفا کردند. با اعزام مردان به جبهه‌های جنگ، زنان وارد بازار کار شدند و در صنایع مختلف از جمله تولیدات صنعتی، کشاورزی و خدمات اجتماعی فعالیت کردند. زنان در کارخانه‌ها و کارگاه‌ها به تولید محصولات مختلف از جمله پوشاک و مواد غذایی مشغول شدند. آن‌ها همچنین در صنایع دستی و تولیدات کوچک نیز نقش مهمی ایفا کردند.( معظمی، ف. ۲۰۰۲)

نقش اقتصادی زنان در جنگ‌ها بسیار حیاتی و تاثیرگذار بوده است. زنان با ورود به بازار کار و انجام وظایف مختلف اقتصادی، نقش مهمی در پشتیبانی از تلاش‌های جنگی و حفظ اقتصاد ملی ایفا کرده‌اند. این تجربیات نه تنها به تغییر نقش زنان در جامعه و افزایش مشارکت آنان در بازار کار منجر شده است، بلکه به شناخت بهتر توانایی‌ها و ظرفیت‌های زنان در شرایط بحرانی نیز کمک کرده است. با وجود تمام تلاش های زنان برای بهبود شرایط زیست در جبهه ها و پشت جبهه  آنها بیشترین آسیب ها را متحمل می شوند.

تجربیات زنان در جنگ
تجربیات زنان در جنگ‌ها نیز بسیار متنوع و پیچیده است. این تجربیات شامل تحمل سختی‌ها و مصائب جنگ، تحمل خشونت‌های جنسی و جسمی، از دست دادن عزیزان و تلاش برای بقا در شرایط بحرانی می‌شود

یکی از تلخ‌ترین تجربیات زنان در جنگ‌ها، مواجهه با خشونت‌های جنسی است. زنان به عنوان یکی از آسیب‌پذیرترین گروه‌ها در جنگ‌ها، اغلب هدف تجاوز و خشونت‌های جنسی قرار می‌گیرند. به عنوان مثال، در طول جنگ بوسنی، تجاوز به زنان به عنوان یک سلاح جنگی استفاده شد و هزاران زن بوسنیایی قربانی این جنایات شدند.(استیگلمایر، ۱۹۹۴)

در طول جنگ ویتنام (۱۹۵۵-۱۹۷۵)، تعداد زیادی از زنان و دختران ویتنامی به طور سیستماتیک مورد تجاوز جنسی قرار گرفتند. این جنایت‌ها به‌ویژه در مناطق روستایی که تحت کنترل یا نفوذ نیروهای نظامی آمریکایی بودند، به وقوع پیوست. یکی از معروف‌ترین موارد تجاوز جنسی و قتل‌عام در جنگ ویتنام، حادثه مای لای در سال ۱۹۶۸ بود. در این حادثه، سربازان آمریکایی به روستای مای لای حمله کرده و صدها زن، کودک و مرد را به قتل رساندند. زنان و دختران بسیاری پیش از قتل مورد تجاوز قرار گرفتند.(بیلتون،ام و سیم ۱۹۹۲)

زنان و دختران ویتنامی که مورد تجاوز قرار گرفتند، با عوارض جسمی ناشی از تجاوز مانند بیماری‌های مقاربتی و جراحات فیزیکی مواجه شدند. علاوه بر این، تاثیرات روانی شامل افسردگی، اضطراب و اختلال استرس پس از سانحه بود که بسیاری از قربانیان را تا پایان عمر تحت تاثیر قرار داد.

حمله داعش به مناطق ایزدی‌نشین در شمال عراق در سال ۲۰۱۴ یکی از هولناک‌ترین جنایات قرن بیست و یکم بود. داعش با تصرف این مناطق، هزاران زن و دختر ایزدی را به اسارت گرفت و آن‌ها را به عنوان برده جنسی مورد استفاده قرار داد. این جنایت‌ها نه تنها نقض فاحش حقوق بشر بود، بلکه به طور گسترده‌ای به عنوان نسل‌کشی شناخته شد. داعش هزاران زن و دختر ایزدی را به اسارت گرفت. این زنان به عنوان برده جنسی فروخته و مورد سوءاستفاده‌های جنسی قرار گرفتند. برخی از آنها نیز مجبور به ازدواج با جنگجویان داعش شدند. زنان ایزدی به بازارهای برده‌فروشی داعش در شهرهای مختلف منتقل شدند و به عنوان برده جنسی فروخته شدند. این جنایت‌ها به طور گسترده‌ای مستندسازی شده و بسیاری از بازماندگان شهادت داده‌اند که چگونه مورد سوءاستفاده جنسی قرار گرفته‌اند. بسیاری از بازماندگان این جنایت‌ها توانسته‌اند فرار کنند و تجربیات وحشتناک خود را بازگو کنند. شهادت‌های آنان نقش مهمی در مستندسازی این جنایت‌ها داشته است.

از جمله نادیا مراد، یکی از بازماندگان ایزدی، تجربیات خود را در کتابی به نام "دختری از سنجار" بازگو کرده است. او پس از فرار از اسارت، به یک فعال حقوق بشر تبدیل شد و به‌طور گسترده‌ای درباره جنایت‌های داعش صحبت کرده است. نادیا مراد در سال ۲۰۱۸ جایزه نوبل صلح را به دلیل تلاش‌هایش برای مبارزه با خشونت جنسی در جنگ دریافت کرد.

تجاوز جنسی به زنان تاثیرات جسمی و روانی عمیقی بر زنان دارد. بسیاری از زنان پس از تجاوز با عوارض جسمی و بیماری‌های مختلف مواجه می شوند. همچنین، تاثیرات روانی ناشی از تجاوز، شامل افسردگی، اضطراب، و استرس پس از سانحه خواهد داشت.

از دست دادن عزیزان
زنان در جنگ‌ها نه تنها خود با خطرات و مصائب جنگ مواجه می‌شوند، بلکه اغلب عزیزان خود را نیز از دست می‌دهند. این از دست دادن‌ها می‌تواند شامل همسران، فرزندان، پدران و برادران باشد. تجربیات زنانی که عزیزان خود را در جنگ از دست داده‌اند، در بسیاری از روایت‌های تاریخی و ادبی به تصویر کشیده شده است. به عنوان مثال، در کتاب "وداع با اسلحه" نوشته ارنست همینگوی، تجربه از دست دادن عزیزان در جنگ جهانی اول به شکلی تاثیرگذار به تصویر کشیده شده است.

تلاش برای بقا
زنان در جنگ‌ها با وجود تمامی سختی‌ها و مصائب، همواره تلاش می‌کنند تا خود و خانواده‌هایشان را در شرایط بحرانی حفظ کنند. این تلاش‌ها می‌تواند شامل تامین مواد غذایی، مراقبت از مجروحان، محافظت از کودکان و حتی مشارکت در فعالیت‌های مقاومتی باشد. کتاب "بادبادک ‌باز" نوشته خالد حسینی به خوبی تجربه تلاش زنان افغان برای بقا در شرایط جنگی را به تصویر می‌کشد.(حسینی،۲۰۰۳) علاوه بر این یکی از وظایف اصلی زنان در جنگ‌ها حفاظت از کودکان در برابر خطرات مستقیم جنگ مانند بمباران‌ها، حملات نظامی و خشونت‌های مسلحانه است.  زنان در جنگ‌ها نقش‌های حمایتگری حیاتی و چندگانه‌ای در حفاظت از کودکان ایفا می‌کنند. زنان تلاش می‌کنند تا کودکان را به مناطق امن منتقل کنند و از آسیب‌های فیزیکی آنها جلوگیری کنند، همچنین تامین نیازهای اساسی، ارائه حمایت عاطفی و روانی، ایجاد محیط‌های امن و پایدار، و حفظ و انتقال فرهنگ و هویت، به بقای کودکان و تقویت جوامع شان کمک می‌کنند.

نتیجه‌گیری
زنان در طول تاریخ جنگ‌ها نقش‌های مهم و متنوعی ایفا کرده‌اند و تجربیات و تاثیرات جنگ بر آنان بسیار گسترده و پیچیده است و شامل تاثیرات جسمی، روانی، اجتماعی و اقتصادی می‌شود. از نقش‌های سربازی و پرستاری گرفته تا تجربیات تلخ خشونت‌های جنسی و تلاش برای بقا، زنان همواره در میانه جنگ‌ها حضور داشته‌اند و تاثیرات جنگ بر آنان همواره چندوجهی بوده است. با توجه به این واقعیت‌ها، لازم است که در مطالعات جنگ و صلح، به نقش و تجربیات زنان توجه ویژه‌ای شود و حمایت‌های لازم برای کاهش تاثیرات منفی جنگ بر آنان فراهم گردد.

ژوئیه ۲۰۲۴

منابع

• Buvinić, M., Das Gupta, M., Casabonne, U., & Verwimp, P. (2013). Violent Conflict and Gender Inequality: An Overview. The World Bank Research Observer, 28(1), 110-138.
• Bilton, M., & Sim, K. (1992). Four Hours in My Lai. Penguin Books
• Enloe, C. (2000). Maneuvers: The International Politics of Militarizing Women's Lives. University of California Press.
• FitzSimons, P. (2002). Nancy Wake: A Biography of Our Greatest War Heroine. HarperCollins Publishers.
• Goldstein, J. S. (2001). War and Gender: How Gender Shapes the War System and Vice Versa. Cambridge University Press.
• Helm, S. (2005). A Life in Secrets: Vera Atkins and the Missing Agents of WWII. Nan A. Talese
• Hemingway, E. (1929). A Farewell to Arms. Charles Scribner's Sons.
• Hosseini, K. (2003). The Kite Runner. Riverhead Books.
• Howe, R. (1986). Mata Hari: The True Story. Dodd, Mead & Company.
• Marwick, A. (1965). The Deluge: British Society and the First World War. Bodley Head.
• Moazami, F. (2002). War and Women in Iran: From War Widows to Entrepreneurs. Middle East Report.
• Mollica, R. F., McInnes, K., Poole, C., & Tor, S. (1998). Dose-effect relationships of trauma to symptoms of depression and post-traumatic stress disorder among Cambodian survivors of mass violence. British Journal of Psychiatry, 173, 482-488.
• Olson, L., & Cloud, S. (2001). A Question of Honor: The Kosciuszko Squadron: Forgotten Heroes of World War II. Knopf.
• Stiglmayer, A. (Ed.). (1994). Mass Rape: The War against Women in Bosnia-Herzegovina. University of Nebraska Press.
• Turner, K. C. (1998). Even the Women Must Fight: Memories of War from North Vietnam. Wiley.
• Woodham-Smith, C. (1951).

منبع: به نقل از گاهنامه «برابری» شماره دو، تابستان ۱۴۰۳