کاش فرصتی بود که برای نوشتن این مطلب در ایران بودم و از نزدیک با چالش‌هایی که نسل زد با آن درگیر هستند، روبرو می‌شدم و بدون مانع با این عزیزان هم‌صحبت می‌شدم. در طی این چند ماه گذشته فرصتی اگرچه اندک پیش آمد که با پنج تن از نسلی که بعنوان نسل دیجیتال و یا به قول خودمان دهه هشتادیها تلفنی صحبت کنم، نکاتی که مطرح کردند، قابل تامل بود. برایتان بخشی از گفت و شنودها را اینجا می‌گذارم.
یکی از این عزیزان که دستی درنوشتن و خواندن دارد، اشاره کرد که متاسفانه نهاد یا گروهی در شهرستانها برای تشویق به کتاب خواندن یا برگزاری مراسم های مربوطه (قطعا در پایتخت و کلان شهرها نهادهای وجود دارند ولی در قیاس با جمعیت به اندازه کافی نیست) وجود ندارد. مراسم‌های خاصی برای آگاهی رسانی برگزار نمی‌شوند، اگر جشنواره‌ای هم برگزار شود به خاطر ایدولوژیک بودن و تاکید بر عقاید خاصی مثلا پرداختن به زندگی نامه شهیدی خاص یا مسایل مربوط به مذهب جذابیتی برای نسل زد ندارد که بخواهند در آن شرکت کنند. نوجوان عزیز دیگری اشاره کرد که کانون پرورش فکری به خاطر فضای فرهنگی که دارد تا حدی برای تشویق موفق بوده است اما متاسفانه به خاطر کمبود امکانات و نبود منابع کافی برای سنین کودک مناسب است و به خاطر طراحی و فضایی که دارد جذابیتی برای نوجوان بالای ۱۲ سال ندارد و مکان جذابی که بخواهند در آن زمان بگذرانند، محسوب نمی‌شود. کمبود کتابخانه در شهرها و شهرستانها دلیل دیگری است برای عدم آشنایی نوجوانان از کتاب خوانی و اهمیت آن در زندگی فردی و اجتماعی‌شان. بر اساس گفته دوست عزیزمان در کلاس سی و دو نفره‌ای که درس می‌خواند فقط دو نفر اهل مطالعه هستند و مابقی معتقدند تصویر و سینما جذابیت بیشتری از خواندن کتاب برایشان دارد و ترجیح‌شان دیدن فیلم، سریال، استفاده از شبکه های اجتماعی و ورزش است، جالبتر اینکه برایشان سوال است که چرا دوستمان به طور جدی کتاب خواندن را دنبال می‌کند. نوجوان دیگری مطرح کرد که اگر زمانی سن و سالانش بخواهند کتابی بخوانند کتابهای پرفروش و بی محتوا که احتیاجی به فکر کردن ندارد و بیشتر جنبه سرگرمی دارد را ترجیح می‌دهند. دوست عزیزمان مطرح کرد وقتی از چند هم سن و سالش علت را جویا شده که علت عدم تمایلشان چیست: پاسخشان این بودن که: به نظرشان حوصله سر بر است و انقدر که دیدن فیلم جذابیت دارد کتاب خواندن برایشان جذاب نیست و ترجیح‌شان گوش دادن به پادکست است، آن هم نه بصورت جدی، بیشتر جنبه تفریح و سرگرمی.
بعد از پرس و جوها و دقت در رفتار نسل زد به جمع بندی کلی رسیدم که در زیر به صورت تیتروار علل و عوامل کم شدن سرانه مطالعه در این نسل و راهکارهایی که می توانند کمک رسان باشند را برایتان می نویسم، با امید آمدن روزی که کودکان و نوجوانان سرزمینم اهمیت کتاب‌خوانی را دریابند و در زمانی نه چندان دور شاهد جامعه‌ای با دیدی بازتر را باشیم.
معرفی نسل زد
نسل زد، متولدین سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۹ در ایران، به‌عنوان «بومیان دیجیتال» شناخته می‌شوند که از بدو تولد در محیطی آمیخته با فناوری‌های دیجیتال رشد کرده‌اند. با گسترش شبکه‌های اجتماعی، اپلیکیشن‌های کتاب‌خوانی و تغییر در ساختار محتوای دیجیتال، رفتارهای مطالعه نسل زد دستخوش تغییرات چشمگیری شده است. از یک سو، محتوای کوتاه و سطحی توجه آن‌ها را به خود جلب کرده و از سوی دیگر، کتابهای الکترونیکی و صوتی به تقویت عادات مطالعه در قالبی جدید کمک کرده‌اند.
نسل زد در ایران که عمدتاً با عنوان دهه هشتادیها شناخته می‌شوند، با ظهور و گسترش فناوری‌های نوین، اینترنت و ابزارهای دیجیتال رشد کرده‌اند. دسترسی آسان به اطلاعات و امکان تعامل بی‌واسطه با محتوای دیجیتال، منجر به تغییر در شیوه‌های مطالعه و کسب دانش در این نسل شده است. برخلاف نسل‌های پیشین که مطالعه عمیق و مستمر را ترجیح می‌دادند، نسل زد به مطالعه محتوای کوتاه و سریع علاقه‌مند است. این تغییر، از یک سو چالش‌هایی مانند کاهش تمرکز و از سوی دیگر فرصت‌هایی مانند افزایش دسترسی به منابع متنوع را به همراه داشته است.
در این نوشته به تحلیل این تغییرات و ارائه راهکارهایی برای حفظ و گسترش فرهنگ کتاب‌خوانی در میان نسل زد ایران می‌پردازم.
۱. تاثیر فناوری دیجیتال بر عادات مطالعه نسل زد
فناوری‌های دیجیتال، ساختار عادات مطالعه نسل زد را به‌طور اساسی تغییر داده‌اند. ظهور شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام، تیک‌تاک و یوتیوب، محتوای کوتاه و سریع را به بخش اصلی مصرف اطلاعاتی این نسل تبدیل کرده است. مطالعات نشان می‌دهند که نسل زد به‌طور متوسط تنها ۸ ثانیه تمرکز مداوم دارد و این کاهش تمرکز، نتیجه مستقیم استفاده مداوم از محتوای دیجیتال است.
از سوی دیگر، ابزارهای کتاب‌خوانی دیجیتال مانند فیدیبو و طاقچه در ایران، به گسترش مطالعه در قالب جدید کمک کرده‌اند. این پلاتفرم‌ها با ارائه نسخه‌های صوتی و الکترونیکی کتاب‌ها، مطالعه را با زندگی پرشتاب این نسل سازگار کرده‌اند.
۲. تغییر الگوهای مطالعه: از محتوای عمیق به محتوای سریع
مطالعه عمیق، که زمانی معیار یادگیری و دانش‌اندوزی بود، اکنون جای خود را به مصرف سریع اطلاعات داده است. نسل زد بیشتر زمان خود را به مطالعه محتوای کوتاه در شبکه‌های اجتماعی اختصاص می‌دهد. این تغییر، به دلایلی همچون موارد زیر رخ داده است:
- دسترسی آسان به اطلاعات: اینترنت و موتورهای جستجو، فرآیند جست‌وجو و مطالعه را ساده کرده‌اند.
- رشد پلاتفرم‌های محتوای ویدئویی: محتوای ویدئویی و کوتاه نسبت به متن، جذابیت بیشتری دارد.
- نیاز به پاسخ‌های فوری: نسل زد، به دلیل رشد در عصر دیجیتال، صبر کمتری برای مطالعه محتوای طولانی دارد.
۳. چالش‌های کتاب‌خوانی در نسل زد ایران
مطالعه در نسل زد با چالش‌های متعددی روبه‌روست، از جمله:
یک- کاهش تمرکز: استفاده مستمر از شبکه‌های اجتماعی باعث کاهش توانایی تمرکز و درک عمیق مطالب می‌شود.
دو- تسلط محتوای سرگرم‌کننده: محتوای سرگرم‌کننده در شبکه‌های اجتماعی، اولویت بیشتری نسبت به محتوای آموزشی و کتاب‌خوانی دارد.
سه- کمبود محتوای دیجیتال فارسی: با وجود رشد اپلیکیشن‌های کتاب‌خوانی، همچنان کمبود محتوای غنی فارسی به چشم می‌خورد.
چهار- عدم همکاری نهادهای دولتی با مدارس: زیست در جامعه ای با ایدئولوژی اسلامی و پایبند بودن به اصول اعتقادی جامعه را محدود می‌کند. نسل زد هم از این قضیه مستثنی نیستند. در جامعه ای که تایید بر ترویج یکسری عقاید در چهاچوب اعتقادی خاصی است مانع از رشد افکار و داشتن دیدی باز می‌شود. وقتی در مدارس درگیر آموزش‌های دینی و محدود به کتب خاصی است، آموزش صحیحی به کودک در مورد خواندن و نوشتن داده نمی‌شود و در نتیجه تشویق برای خواندن در سنین نوجوانی سخت‌تر خواهد بود.
۴. فرصت‌های گسترش فرهنگ مطالعه در نسل زد
با وجود چالش‌ها، فرصت‌های قابل‌توجهی نیز وجود دارد:
* توسعه کتابهای صوتی: رشد پلاتفرم‌های کتاب صوتی، مطالعه را در شرایط مختلف (مانند رفت‌وآمد یا ورزش) امکان‌پذیر کرده است.
* استفاده از اینفلوئنسرهای حوزه کتاب: معرفی کتاب توسط اینفلوئنسرها در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند به جذب نسل زد کمک کند.
* گیمیفیکیشن در مطالعه: استفاده از تکنیک‌های بازی‌سازی در اپلیکیشن‌های مطالعه، می‌تواند انگیزه مطالعه را افزایش دهد.
۵. راهکارهای پیشنهادی برای تقویت فرهنگ مطالعه
یک- تلفیق فناوری با مطالعه:
استفاده از فناوری‌هایی مانند واقعیت افزوده (AR) و واقعیت مجازی (VR) می‌تواند تجربه‌ای جذاب‌تر از مطالعه ایجاد کند. ایجاد اپلیکیشن‌هایی که داستان‌ها را به‌صورت تعاملی و تصویری ارائه می‌دهند، یک راهکار موثر در این زمینه است.
دو- تولید محتوای کوتاه و جذاب درباره کتاب‌ها:
تولید محتوای کوتاه درباره کتاب‌ها، مانند معرفی کتابهای پرفروش و خلاصه‌های ویدئویی، می‌تواند نسل زد را به مطالعه بیشتر ترغیب کند.
سه- برگزاری چالش‌های مطالعه در شبکه‌های اجتماعی:
راه‌اندازی چالش‌های کتاب‌خوانی و مسابقات نقد کتاب در شبکه‌های اجتماعی، انگیزه مطالعه را افزایش می‌دهد.
چهار- توسعه محتوای آموزشی دیجیتال:
ایجاد پلاتفرم‌های آموزشی با محتوای متنی و ویدئویی جذاب، می‌تواند جایگزین مناسبی برای محتوای سرگرم‌کننده باشد.
پنج- ایجاد فضاهای مطالعه نوین:
طراحی کافه‌های کتاب و کتابخانه‌های مدرن با امکانات دیجیتال، نسل زد را به سمت مطالعه سوق می‌دهد.
شش- نقش خانواده و نظام آموزشی در تقویت مطالعه
خانواده و نظام آموزشی، نقش کلیدی در شکل‌دهی عادات مطالعه دارند. آگاهی والدین از اهمیت مطالعه و تشویق فرزندان به کتاب‌خوانی، به‌ویژه در دوران کودکی، می‌تواند تاثیر بلندمدتی داشته باشد. مدارس نیز می‌توانند با برگزاری مسابقات مطالعه، ارائه پروژه‌های تحقیقاتی و استفاده از ابزارهای دیجیتال آموزشی، عادات مطالعه نسل زد را تقویت کنند.
نتیجه‌گیری
تاثیر فناوری دیجیتال بر عادات مطالعه نسل زد در ایران، پدیده‌ای پیچیده و چندوجهی است. در حالی که فناوری، چالش‌هایی مانند کاهش تمرکز و جایگزینی محتوای سرگرم‌کننده با محتوای علمی را به همراه داشته، فرصت‌هایی همچون گسترش کتابهای الکترونیکی و صوتی نیز فراهم کرده است. برای تقویت فرهنگ کتاب‌خوانی، باید از روش‌های نوین مانند گیمیفیکیشن، محتوای تعاملی و شبکه‌های اجتماعی بهره برد و هم‌زمان، خانواده و نظام آموزشی را در این مسیر فعال کرد.
مارس ۲۰۲۵
